Canalblog
Editer l'article Suivre ce blog Administration + Créer mon blog
Publicité
auvergnat oûbirnhat
28 janvier 2023

Un grond d'Ouvërnho

 Un prèire ardent e un saberut

 

 

Jean LABOUDERIE, Jan Laboudario en lengo d’o, nasquet à Chalinargues, dioucèse de Sant-Flour, cantoun e arrondissomen de Murat, dien lou Cantau, lou 13 de febrié de 1776. Dintrè al seminàri de Sant-Flour à l’atge de sèt ons.

 

 

 

 

 

 

Aquelo grondo jouventut esplico siguromen perqué quand tradurò de tèstes sants en auvirnhat, hou farò dien lou parla de Sant-Flour e noun-pas lou de Murat. Soun auvirnhat naturau sarò devengut lou de si coulegos de coulégi à Sant-Flour.

 

L’ourdounèrou prèire ammé dispenso d’atge en 1793. I o duoi razous à-n-acò: l’ardour del jiouve seminaristo, e la levado en masso. Cado celibatàri de dez-o-uèit à trento ons devio parti à l’armado. Lou paire del jiouve seminaristo voulio pas perdre l’investissomen dis estùdis de soun filh qu’avio charomen pagats.

 

Lou jouvent supourtabo pas lou sang, nimai lis espetados. Touto sa vido, sarò terrificat per li quites auratges. Lou farau s’enclava, barra li countrovents, e doubri un lum per demeni en aparéncio l’escleire dis ulhauçs.

 

Amm’ acò on poudrio pensa que la destinado lou faguè prèire sèns qu’hou vóuguèsso, mas, se moustrarò toujour uno certano mouderaciou poulitico, sarò un prèire brave, mès pas moufle, un counvençut, amai un valent.

 

Un cop ourdounat, lou mandèrou prèire à Ferrières en Bourbounés. Es aqui que la Terrour e lou Directòri lou prendrau.

 

Souto la Terrour, chalio faire lou juromen à la Counstituciou. Semblo qu’ajou doublidat d’hou damanda al jiouve capelô auvirnhat, que li reialistos l’acusarau touto sa vido d’èsse estat un prèire “juradour”. So qu’es sigur es que, mai tard, refuzarò de faire juromen de fizelitat à l’emperadour Napouleoun Primier.

 

Souto lou Directòri, la religiou fouguè interdito. Pas mai que souto la Terrour, lou capelô auvirnhat anet pas courre lis estrado ammé li prèires “bartassiers”.

 

Se retiret paziblomen à Chalinargues, en acò de si parents, ounde fabriquet de salpètre per la Republico.

 

 

                                              

Chalinargues_19617_Chalinargues-et-son-eglise

      

                                                                           Chalinargues

 

 

 

 

 

Jan Laboudario o pas jiamai parlat de sis idèios pouliticos. Soun atitudo mostro qu’aurio ben acciptat la Republico se se fouguèsso apariado ammé la religiou cristiono. So qu’es sigur, es que, plô mouderat en poulitico, bessai indiferent, fouguet caput en religiou.

 

Vers la fi del Directòri, quand on sentiguet un vent de lhibertat, Juon Laboudario tournet doubri la glèisio de Chalinargues. Fouguet lou primier en Auvernho à tourna doubri uno glèisio, bessai quitomen lou primier de Franso.

 

Acò se faguet pas soulet. Lou souto-prefet de Murat li mandet li gendarmos per tourna barra la glèisio. Lou senhe Laboudario l’avio previst e se coumpourtet coumo lou Don Camillo de Guarnieri. Diguet à toùti si parouquians de demoura paziblomen à lours oustaus, e guil charguet li vestits sacerdoutaus, puèi esperet souto lou porge.

 

Quand li gendarmos arribèrou, lour diguè ammé sang-freid e fermomen que barrario pas la glèisio. Lou brigadier li respoundet qu’en aquel cas, avio l’ordre de l’arresta. Lou senhe Laboudario lou soumet de li moustra l’ordre escrit d’arrestaciou. N’i avio pas. Laidounc Laboudario diguet al brigadier: “Vous proumete soubre l’ounour d’ana demô chal souto-prefet.”

 

La glèiso demouret dounc doubèrto aquel sir d’aqui e lou lendemô, à la souto-prefecturo, lou jiouve capelô, en soutano, vestit interdit en aquelo epoco, diguet que barrario pas la glèisio, e proupauset de beila la sousto chas si parents al vièlh prèire qu’avio exersat quaranto ons dien la parròquio e que i èro nascut.

 

Acò counvenguet al souto-prefet. Lou vièlh prèire aguet lou bounur de passa sa retirado dien sa bourgado e l’i mouriguè paziblomen prou loungtemp après.

Fort d’aquelo victòrio lou jiouve capelô anet dien quaucos parròquios vizinos ounde faguet tourna doubri li glèisios, e l’i faguè tourna de rèire-curats bartassiers.

 

 

Dien tout lou dioucèse de Sant-Flour lou sounabou “lou doubrissèire de glèisios”.


                                                                

saintflour1

 

 

 

Vezån que lou capelô èro pas tèbie puèi que moustret uno grondo valéncio dien aquelo afaire, e també uno grondo mouderaciou. A uno epoco que “bartassiers” e “juradours” s’escoumenjabou lis uns is àutri, guel tenio pas coumte d’acò, so que li sarò reprouchat ben duromen souto la Restauraciou, saquedelai.

 

Poudån dire que lou paire Laboudario apliquet lou councourdat abans lou papo e lou primier counsul !

 

                                                          Ж

 

 

Al councourdat de 1801, lou Senhe de Belmount fouguet noumat avèsque de Sant-Flour, e triguet pas de repera la valéncio de Juon Laboudario. Mas lou fanatisme del temp faguet courre lou brut que lou niòu vicàri generau e lou prèire retirat de Chalinargues èrou pas en coumuniou ammé l’avèsque.

 

Se perdounabo pas al jouvent d’avedre agut razou trop d’ouro. Mai tard, quand sarò à Paris, lis ultra-mountans, que tendrau la Glèisio, li reproucharau d’èsse trop “galican"

Lou brut èro tant persistent que l’avèsque deguet faire uno declaraciou escrito:

 

« Jan Alienor, per la misericòrdio divino e la gràcio del sant sèti apoustoulique, avèsque de Sant-Flour, à li que veirau aquessos presintos salut e benedicciou. Atestan que lou ciéutadan Jan  Laboudario, prèire, natieu de la dioucèso de Sant-Flour, d’uèi vicàri à Chalinargues, es unit de coumuniou ammé nous.

 

« Dat à Sant-Flour, lou bèl on de Diéu 1802, lou 6 de brumàri de l’on XI de la republico franceso.

 

                            « JAN ALIENOR, avèsque de Sant-Flour.

 

« Per Mhr l’avèsque :

                          « Cussac, prèire, secretàri per interim. »

 

On retrobo la mouderaciou inteligento de Jan Laboudario dinc un fum d’eveniments de sa vido pastouralo. Sa mouderaciou es pas la moufletat di centristos, es la mouderaciou que s’oupauso al fanatisme. Quand sarò prèire à Paris, sarò pas l’amic dei menetos !

 

Per esemple lou vièlh prèire de Chalinargues leissabo faire de bals e de fèstos que lis àutri curats interdiziou souvent al noum quouro de “la mouralo”, quouro del “pentiment que devån avèdre di crimes de la Revouluciou”.

 

Lou vièlh prèstre, e soun capelô Juon Laboudario ourganisabou de fèsto e permetiou li bals que seguissiou, qu’atirabou dounc de jouves d’un pauc pertout ount’ èrou interdits. Li dous prèstres se teniou à la crouzado de la curo e agachabou li dansaire ammé benvouléncio.

 

A la fi del jiour, lou vièlh curat picabo dien si môs e dizio:

« Anen, fantous, vaqui la nueit, retirat-vous cadu chas vous » ; e tout le mounde se retirabo.

 

L’auteur d’un “Résumé de l'Histoire d'Auvergne, par un Auvergnat”, Paris, 1826, lauzarò aquel biais de faire en coumentant:

 

“ Dien aquel païs, lei mours èrou forso puros ; una damizèlo que se sario leissado seduèire e qu’ourio  mancat à si devérs ourio pas troubat à se marida. Li successours del vièlh curat e del senhe Laboudario tenguèrou una counducho tout oupausado : interdiguèrou lis acampado e la danso soubre la plasso publico; alèro se danset dien li cabarets; li jouves se recampèrou per faire de cap-e-cap pei boscs, pei frouments, pes prats e dien lis oustaus. N’en resultet que so qu’arribabo quasimen pas jamai se prouduguet plô souvent; lei mours chambièrou coumpletomen e la frequéncio di doublits faguet que las damizèlos troubèrou pamen à se marida. Cado réuniou  di dous sèxes, cado divertimen publique devé inoucent, puèi que justomen es publique ; en lioc que l’oucupaciou la mai lauzablo es suspècto dien lou cap-e-cap.  Pensa outromen, acò’i couneisse gaire la naturo umono.”

 

 A uno auto pagino escrieu: “Li prèires de uèi interdizou ei fennos la danso e li plazés, e lour leissou coumo ressourgo que la maudizenso. » 

 

 

                                                         Ж

 

 

La mèmo annado, Juon Laboudario fouguet noumat prèire à Lanjac. Oûrio vóugut l’èsse à Chalinargues mas l’avèsque aplicabo lou princìpi – d’uèi sistematique – de  nouma un prèire endacon-mai que dien sa bourgado natalo puèi que, coumo hou dis la paraulo “ Digu es pas proufèto en soun païs”.

 

La vilo de Lanjac èro plô religiouso e forso oupausado à la Revouluciou de 1789. Un ouficier, retirat dis armados republicanos, i demourabo. Ero sa vilo e un cop retirat s’i èro retrat. Eimabo pas l’ambianso qu’i renhabo. Plô vièlh e malaute, refuzabo de recèbre li darriers sagroments, so qu’èro pas pensable pels abitants de Lanjac. Quauques prèire èrou venguts ensaja de lou faire plega e l’aviou talomen irritat que lou paure ome tenio dous pistoulets chargats dien soun lèit. Avio afourtit claromen à diversos persounos que cramario la cirvèlo del primier capelô que dintrario dien sa chambro.

 

Juon Laboudario anet vèire l’ouficier, maugrat l’oupausiciou dis autouritats civilos de la vilo, que diziou qu’on sacrifiabo d’en bados lour jiouve vicàri. L’ouficier, en lou vezent dintra, armè un di pistoulets. Sans s’espauri, lou  senhe Laboudario li diguet :

 

« Sèi nouvèlomen arriba dien aquesto vilo; èi aprés qu’un brave ouficier i demourabo, qu’avio coumbatu valentomen  per soun païs; èi cregu de moun devér de li faire uno visito. »

 

L’ouficier pausè soubre soun lèit lou pistoulet que tenio à la mô, per sarra la mô de soun visitour e li diguet :

« D’ounde venet, Moussu ? Toùti li de vousto raubo que sou dintras chas iéu m’aun dit qu’èri danna per avèdre pourta lis armo en favour de la republico”

 —Nou, so-diguè l’abat Laboudario, creirèi pas jiamai qu’un ome qu’o tant plô coumbatu per la patrìo servisso pas soun Diéu. »

 

Après uno charrado counformo à l’estat del malaute, l’ouficier faguè proumetre al jouve vicàri de  lou tourna vèire, so que faguè lou jour d’après. Lou malaute receguè li sagroments e mouriguè  quauques jours après. Uno grondo partido de la poupulaciou de la vilo assistet à l’enterromen.

 

On poudrio crèire à uno istòrio edifianto s’acò s’èro pas repetat tant souvent à Paris. Juon Laboudario counvertirò també un fum de jousieus e de proutestants.

 

Un cop de mai, amm’ aquelo poupulaciou que ve ounoura un ome que li fazio ourrour quauques jours abans, on vèi lei qualitats de counciliatour de l’abat Laboudario, e sa capudario à teni soun ministèri.

 

                                           Ж

 

En 1804, lou capelô damandet à l’avèsque de Sant-Flour “l’exeat”, la permissiou de sourti de l’avescat per ana à Paris. Lou capelô èro ardent, mas lou passiounat de lengos e culturos l’èro tout eitant, e cò’s à Paris qu’on poudio estudia.

 

Lou prelat refuso dinc un primier temp en escrivent uno letro ben amicalo à Labouderie per li dire que si qualitats sou talomen grondos qu’acò li fai dòu de lou leissa parti. Mas lou jouve capelô torno damanda mai e mai. En ouctobre de la mèmo annado 1804, recèu enfi soun exeat e davalo à Paris.

 

L’exeat es uno pèsso en lengaje soulenne:

« Miseratione divina et sanctae sedis apostolicae gratia Episcopus Sanflorensis,  Dilecto nobis in Christo magistro Joanni Labouderie, presbytero diocesis Sanflorensis, salutem in Domino. Tibi per presentes licentiam concedimus exeundi e nostra diocesi, et commorandi in diocesi Parisiensi.... »

 

que bilo pamen també la dato segoun lou calendàri republicô:

 

 

« Datum Sanflori, sub signo sigilloque nostris, ... anno Domini millesimo octingentesimo quarto, die mensi octobris duodecima, anno vero decimo tertio republicae gallicanae, die vendemiarii vigesima. »

 

Lou brave avèsque gardarò inquèro l’espèr de faire tourna Juon Laboudario dien soun dioucèse de Nalto-Auvernho. Un countempouran escriguè:

 

« Moussu de Belmont, avèsque de Sant-Flour, essent vengu à Paris pel sacre de l’imperadour Napouleoun 1er, lou voulio faire sègre; mas lou senhe Laboudario pantaiabo pas que sciéncio. Seguet seriousomen durant quaucos annados li cours del Coulégi de Franso. Agent agouta si  ressourgos, fouguet plassat coumo administratour ou vicàri à la parròquio de Sant-Pau, charreyro Sant-Antòni. »

 

Lou paire Labouderie tournarò pas jamai servi en Auvernho. Mas l’avèsque lou fo “chanounge ounouràri de Sant-Flour”, e demié si noumbrous tìtouls, acò’s aquel d’ati, pamen puromen simboulique, que sarò la mai grondo glòrio persounalo de nouste sabent.

 

 

                                                                Ж

 

 

De 1807 à 1810 seguet li cours de l’Escolo de drèit de Paris, e fouguet recebut licenciat en drèit lou 8 de mai de la segoundo annado.

 

Lou 5 de julhet 1806, èro estat recebut templier del grond ordre d’Ourient, uno meno de ressou di Templiers istouriques; en 1809 fouguè noumat “grond dinhitàri eclesiastique.”

 

Premiabou un capelô qu’avio de gronds merìtis, mas sèns li bila la mitro. Lou troubabou pas prou fanaticomen reialisto, e pas prou ultramountan. Li jesuitos notamen, li farau uno guerro ferouno touto sa vido.

 

Pamen en 1811,  l’abat Labouderie fouguè noumat vicàri de Nousto-Damo de Paris. Aquel ounour s’acoumpanhabo d’uno chargo plô desplazento: li vicàris de Nousto-Damo sou li que devou assista li coundennats al capitau.

 

Un de si “clients” fouguet uno forso de la naturo, un denoumat Charles Dautun, qu’avio assassinat soun fraire, aboucinat lou cos e escampat li boucis dien divers quartiers de Paris.

 

L’esecuciou fouguè prougramado e coumplido lou 28 de mars 1815 quauques jours après que Napouleoun Primier fouguèsso tournat de l’isclo d’Èlbo.

 

Quand Labouderie arribet à la Councerjario, les gardiôs li diguèrou que chalio pas dintra “dien  la celulo d’aquel furious”, que l’assassinario amai s’avio pas cap d’aplecho tailhanto puèi qu’èro un petassau d’ome e que i avio un grond perilh. L’abat Labouderie dintrè. Lou pacient li diguet :

« Sèt un imprudent, qué venet faire eici ?

-   Nou, sèt malirous; avet sièi ouro à despensa; véni charra ammé vous,  que lei passessiat lou  min peniblomen poussible.»

 

La charrado coumencet; parlèrou del lati, de l’Istòrio, de letraduro, amm’ à la fi de religiou.

 

 

Quand sourtiguèrou de la Councerjario per ana à l’escadafau, lou charre s’avanso e tôlèu uno foulo de curious l’enrodou. D’ùnsi cridèrou : A bas la caloto ! guilhoutinat aquel reialisto !

 

Acusat d’èsse trop toullerant ammé li republicôs dien sa Glèisio, lou paure Labouderie èro acusat de reialisme per d’àutri !

 

Lou 20 d’abril de 1815, lou primier conse del Nouven arroundissomen de Paris escriguet uno letro al curat de Nousto-Damo :

 

« Moussu,

 

« Lou senhe prefet de la Seno, per soun arresta del 18 d’aqueste mes, o decida que lis senhes curats e vicàris dei glèisios de Paris prestariou, entre mi môs, lou juromen prescri per lou decret imperiau del 8 d’aqueste mes.

 

« Aquelo dispousiciou regardo sounque voùsti vicàris ; sabi qu’avet fa juromen ammé lou  chapitre de Nousto-Damo, en qualita d’archiprèire.

 

« Èi dounc l’ounour de vous prega de plô voulé counvida li senhes Labouderie e Paradis à  se rendre demô divèndres à uno ouro, à l’oustau municipau per aquelo prestaciou de juromen.... »

 

Labouderie, voulio pas faire juromen à l’Imperadour. Voulio pas tampauc critica lou coumpourtomen del chapitre de Nousto-Damo, ammé louquau s’endevenio, e min inquèro soun venerable curat Delarou, de mai de quatre-vints ons.

 

Se retiret dounc en Auvernho, ount ‘ aguet pas besou de demoura loungtemp, puèi que se sap que lou retour de Napouleoun duret cent jours.

 

Se dis qu’al countràri de si coulegos vicàris à Nousto-Damo, cap de coundennat al capitau li resistet pas e que toùti acciptèrou de recèbre de guil li sants sagromens. Talomen que, quitomen quand èro pas soun tour, lou faziou veni dien li cas dificils.

 

Un de sis amics de la “Soucietat Reialo d’Arqueoulougìo” escriguet :

 

« Couneissio e praticabo la religiou en grond, en remountant à soun ourigino, sèns aquessos  praticos menimouso e supersticiousos. L’ensenhabo talo qu’èro sourtido perfèito de Jèsu Crist. Ammé si princìpis de verta eternalo avio tourna à la fe uno foulo d’increduls, e counverti un grond noumbre de jousiéus e de proutestants. Sa chapèlo à Nousto-Damo èro toujour plino de persounos dei mai refinados de la capitalo, min li faus devoucious e lei menetos. »

 

Aquil ome avio dounc un grond dardalh persounau.

 

                                                    Ж

 

 

                                         LOU SABENT

 

 Lou jouve capelô auvirnhat èro davalat à Paris per i poudér estudia.  Aven vist qu’avio seguit tôlèu arribat li cours del Coulègi de Franço e qu’avio recassat també uno licéncio de Drèit.

 

Qu’avio estudiat al Coulégi de Franço ? lei lengos mortos. De sigur sabio ja lou lati. Estudiè alai l’ebrèu, lou siriaque, lou caldèu,  e lou grèc.

 

Mas s’aplantè pas. Touto sa vido, per eitant que sis oubligacious de clèrgue hou li permetiou, faguè de rechircos istouricos e literàrios, e aprenguè lei lengos moudèrnos coumo l’anglés, l’italiô e l’espanhòu, min per las parla que per se lei faire familièros dien l’interés de sis obros literàrios.

 

Pouden coumta que l’auvirnhat l’ajudè bravomen à deveni pouligloto!

 

Aquessos coumpeténcios lou faguèrou damanda per diversos soucietats sabentos.

 

Nàutri lis Auvirnhats nous interessan mai à ço que faguè à la Soucietat Reialo d’Arqueoulougìo qu’à la Soucietat Asiatico per esemple.

 

I dintrè lou 9 d’ouctobre de 1823 e assistè plô regulièromen ei sezilhos.

 

Acò’i dien las publicacious d’aquelo soucietat que faguè pareisse sis estùdis soubre “le patois auvergnat de l’Allagnon”, soubre “la langue d’oc d’Auvergne” e que presintè sas traduccious bilengos del Libre de Rut , “ en patois ouvérgnat soubre l’ouridzinahr hébreu”,  e sa versiou de la paraulo de l’Efont despensier “soubre l’ouridzinahr en syriaque”.

 

 

 

J. LABOUDERIE, vicaire général d’Avignon, chanoine honoraire de Saint-Flour.

 

NOTES.
1° Le signe ˉ sur l'a, ā, lui donne un son qui participe de l’a et de l’e, semblable à celui de l’a final chez les Espagnols.
2° Le signe ˇ sur l’e, ě, le fait tenir de l’e muet et de l’i; l’e ainsi marqué, ě, n'est ni aussi ouvert que le premier, ni aussi aigu que le second.

L’h devant l’r lui imprime une forte aspiration, comme
dans le fl des Hébreux ou le j des Espagnols.

 

LOU LIBRE DE RUTH

                                en patois ouvérgnat

                        SOUBRE L’OURIDZINAHR HÉBREU

 

                          (per lou paire J. Labouderie, à Sant-Flour)

 

                                      Tzapitre 1

1. Děr téns děi dzudzes d’Israël, diaguét éna grondā faminā dién tout lou païs d’Ephrata, én hómě sourtiguét de Bethlém de Dzuda, ambě sa fénnā é sěi dous garçous, per voudiadza dién la campognā de Mouab.

2. Aquel home s’apelave Elimelech, sa fénna Nouémi, soun eina Mahlon, é soun cadér Chelion: s’enanérou toutgis ensémble tzas lei Mouabitās, é y demourérou.

3. Elimelech mouriguét: Nouémi é sěi garçous se ratirérou pas.

4. Au countraire, se maridérou a douos fénnas Mouabitās, que s’apelavou Orpha é Ruth. Lour mariadje durèt préz de detze ons.

5. Ar tza d’aquer téns, Mahlon é Chelion mouriguérou, la vèva Nouémi demourét ambě sei douoi nòras.

6. Tardet pas a tita lou païs de Mouab per retourna dién lou siéou, perço que dy aviou dit que lou bon dieou di aviót ramena l'aboundòncia.

7. Partiguet d’ati ambé sei nòras, é se boutét en tzami per soun païs.

8. Tout d’én cop Nouémi diguet a sěi nòras: anà vous én, tourna tzascunā a l’oustahr de vòstā maire é que lou bon dieou vous tratě coumā zavéz trata lei děfuns é coumā m'avez tratadā.

9. Que vous accórde de trouba lou rěpaou tzascunā ambě soun hóme. Ati dessoubre las émbrassét. Adóncā se boutérou a ploura e a brama.

10. E dy diguérou que voudiou l’accoumpagna dién soun païs. 

 

 

Acò’i gràcio à-n-aquessos publicacious que l’aven pas doublidat coumpletomen.

 

La fi de sa vido fouguè prou tristo. Lou 15 de ginié de 1838, aquel grond sabent aguè uno ataco d’apouplexìo e de paralisìo que li faguè pèrdre toutos si facultats intelectualos. Lou senhe Gilbert que faguè soun elògi après sa mort à la Soucietat Reialo d’Arqueoulougìo preciso:

 

" ... per li leissa pas più qu’uno esisténcio materialo dien laqualo languiguè pendent ounge ons. La mort lou delibrè enfi d’aquelo esisténcio peniblo lou 2 de mai de 1849, à l’atge de setanto-tres ons. "

 

L’avoucat Dellac, soun amic, fouguè esemplàri. Lou senhe Gilbert dis inquèro:

 

« Lou bàrri de la Cieuta, ounde nouste counfraire demourabo, veguè aquelo trastoucanto soulicitudo  quand pendent touto la durado de la jinto sazou,  lou senhe  Dellac davalabo soun amic dien si bras per lou passeja dinc uno veitureto per li faire alena un aire mai pur e mai salubre. »

 

Èro la fi d’un Grond d’Auvernho.

 

                                                       

Publicité
Publicité
Commentaires
auvergnat oûbirnhat
Publicité
Archives
Publicité